Zazalar Kürt mü? Değil mi?

Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın Demirtaş'ın Kürt olmadığını iddia etmesinin ardından Zazaların hangi ırka mensup oldukları gündeme geldi.

Kendini Kürt ve Zaza olarak ifade edenlere göre "Zazalar Kürt mü" sorusu, "en az Türkmenler Türk mü" sorusu kadar saçma

Biz Türküyle, Kürdüyle, Lazıyla, Çerkesiyle ne diyoruz? Yaradılanı yaradandan ötürü severiz. Ayrım yok. Öyleyse hep beraber... Bir olacağız, iri olacağız, diri olacağız, kardeş olacağız, hep birlikte Türkiye olacağız. Bizi bölenlere de fırsat vermeyeceğiz.

Türkiye'nin son 20 yılının iktidarına damgasını vuran Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, bu sözleri Diyarbakır'da gerçekleştirilen mitingte söyledi. 

Erdoğan bu 20 yıllık süreçte yukarıdaki cümleleri sayısız kere kurdu. 

Birlik, beraberlik ve kardeşliğin vurgulandığı bu cümlelerde "yaradandan dolayı yaradılanın" sevildiğini hep söyledi. 

Erdoğan'ın aksini ortaya koyan çok cümlesi de bulunuyor. Buna ilişkin ifadeler için arşivde arama yapmaya gerek yok.

"Bu adam Kürt değil"

Zira Cumhurbaşkanı Erdoğan, Diyarbakır ziyaretinde şu cümlelerin de sahibi oldu: 

Şu anda Edirne Cezaevi'nde olan zatın Kürtlükle alakası var mı? Yok. Bu adam Kürt değil. Ama Kürt kardeşlerimi sömürüyor. Bunun hesabını benim Kürt kardeşlerim sormayacak mı? Soracak. Yine bir eş başkanları var. Kürt mü? Değil. Ama benim Kürt kardeşlerimi sömürüyor.

Erdoğan'ın ismini vermeden Kürt olmadığını savunduğu kişi Selahattin Demirtaş. 

"Yine bir eş başkanları var. Kürt mü? Değil" dediği ikinci kişi ise Halkların Demokratik Partisi Eş Genel Başkanı Prof. Dr. Mithat Sancar.

Nobel Ödüllü Aziz Sancar'ın akrabası Mithat Sancar'ın Arap olduğunu tüm Türkiye biliyor. 

Selahattin Demirtaş'ın da Kürt olduğunu, Kürtlerin demokratik hakları için siyaset yaptığını, bunun içinde bedel ödemekte olduğunu kabul eden çok sayıda insan var. 

Zazaların Kürt olmadığı tartışma konusu oldu

Aslen Palulu olan Demirtaş ailesinin Zazaca konuştuğu bilinen bir gerçek. Erdoğan'ın Demirtaş'ın Zaza olmasından hareketle mi yoksa edindiği başka bir bilgiden dolay mı Kürt olmadığını iddia ettiğine ilişkin kafalarda soru işaretleri oluştu. 

Durum böyle olunca Zazaca konuşanların hangi halka mensup ya da ayrı bir etnik unsur oldukları merak edildi.

Aslında Zazaların, Kürt olup olmadığı öteden beri Türkiye'de hem merak hem de tartışma konusu oldu. 

Bu konuda çeşitli tezler var. Kimileri Zazaların Kürt olmadığını, kimileri Kürt olduğunu kimileri de Türk olduğunu savunuyor. Zaten Kürtlerin de aslında Kürt olmadığı teorileri de çokça gündeme getirildi Türkiye'de.

Belgeler Kürt olduklarını gösteriyor

Ancak yaşanan tartışmalar, sorunun çözümü için atılan adımlar, Kürtlerin bir millet olduğu yüzde 100 olmasa da toplumun çok büyük kesimi tarafından kabul edildi. Fakat aynı şeyi Zazalar Kürt olarak görüldüğü konusunda söylemek kolay değil. Çünkü Zazaların hangi millete mensup olduklarına ilişkin farklı kaynaklar bulunuyor. Ancak yine de birçok belge Zazaların Kürt olduğunu gösteriyor. 

Zazaki gazetesinin kirdki.com isimli internet "Zazaların etnik kimliğini" konu alan uzunca bir yazıda yer verilen birçok belgede Zazaların, Kürt olduğu ifade ediliyor. 

Buradaki bilgilere göre Akkoyunlular'ın Zazaların yoğun bir şekilde yaşadıkları Bingöl'e hâkim olduğu 1470 yılı civarında Çapakçur'a gelen Mısırlı seyyah Muhammed bin Mahmud el-Halebi İbn Aca (ö.881/1477) şehirde yaşayan halk Kürtlerden oluşuyor. 

Yine Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'ın aynı zamanda kayınpederi olan Diyarbakır Eğil beyi Devletşah Bey ki Zaza Mirdasi aşiretine mensup olup Şerefhan-ı Bidlisi tarafından 1597 yılında kaleme alınan Şerefname isimli bu eserde bu aile Kürt olarak kaydediliyor. 

Akkoyunlular'ın çağdaşı olan tarihçilerden Markizi ve İbn Tağriberdi de eserlerinde Devletşah Beyi ve babası Muhammed Bey'i Kürt olarak zikrediyor. Bu da Zaza olan Mirdasi beylerinin Kürt olduklarını gösteren delillerden kabul ediliyor.

Evliya Çelebi'ye göre Zazalar, Kürt

Zaza kelimesinden ilk olarak söz eden Türk seyyahın da Evliya Çelebi olduğu belirtiliyor. 

Evliya Çelebi, Bingöl Yaylası ve Çapakçur'a geldiğinde yörede gördüğü Kürt aşiretlerini sayarken bunlar arasında Ekrad-ı Zaza'yı (Zaza Kürtleri) sayar. 
Bu isimlendirmenin Osmanlı döneminde ortaya çıktığı ve bu dönemde yaygınlık kazandığı düşünülüyor. Osmanlıların son dönemine kadar bu durum böyle devam etti.

1900'lü yıların başında çıkan Osmanlı Salnameleri'nde Çapakçur'da ve Palu'da yaşayan Zazaların konuştuğu dilden Kürtçeden muharref-bozma bir dil olarak bahsedildiği vurgulanıyor. 

Mustafa Kemal Atatürk'ün Nutuk konuşmasında Zazalar

"Bitlis Salnamesi'nde Bingöl şehir merkezinden bahseden kısımda "Zıktî, Peçar, nahiyelerinden ma ada Tavus Meneşkut Yahkik herta nahiyeleri de fahriyen idare olunur nevahidendir. Ahalisi İslam ve Hristiyandan ibaret olup Kürdi ve Kürdçeden muharref olan Zaza ve Ermenice tekellüm ederler."

Mustafa Kemal Atatürk'ün ise Nutuk konuşmasını yaparken de Zazalar'ın Kürt olduğunu şu cümlelerle ifade ettiği belgelerde yer alıyor: 

Üçüncü madde Erzincan ve Sivas arasında mütekasif bir Ermenilik tahayyülü ilimsiz ve vukufsuzluktan başka bir şey değildir. Harpten evvel bile buraların sekenesi kısm-ı azamı Türk ve kısmı kalili Zaza denilen Kürtlerden ve pek azı da Ermenilerden ibaret idi.

Zazaca mevlidin basımı için yapılan ve Osmanlı dönemine ait yazışmalarda Zazacanın Kürtçe olduğuna dair belgeler de var.

 Ağız ve şive farkı var

Peki bir zamanlar Genelkurmay Başkanlığı'nın belgelerine bile giren Zazaların kim olduğuna ilişkin Kürt ve Zazalar ne diyor? 

Aslında onlara göre de Zazalar Kürt. Hatta şu örneği veriyorlar. Uygur, Azeri, Kırgız, Kıpçak, Tatar ve Özbekler Türk kökenli halklardır. Bunların farklı devlet mensubiyetleri olmasına rağmen kimse bunların Türk olmadığını savunmuyor. 

Kürtler de böyle. Onların arasında da ağız ve şive farkları var. Kurmanc, Zaza, Goran, Lor ve Hawraman dillerini konuşanlar da Kürt'tür.

"Zazalar dil yapısı olarak kesinlikle Kürt"

Muş Alparslan Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Abdullah Kıran'a göre "Zazalar Kürt mü" sorusu, "en az Türkmenler Türk mü" sorusu kadar saçma. Zazalar dil yapısı olarak kesinlikle Kürt. 

Zazaların Kürt olmadığına ilişkin ilk savların 1980'den sonrasına dayandığını belirten Kıran, "80 öncesinde böyle bir şey yoktu. Hiçbir bilim adamı veya coğrafyacı Zazaları farklı bir halk olarak değerlendirmedi. Hepsi Zazaları Kürt halkının bir bileşeni olarak görmüştür" dedi.

"Türkiye'de Kürt olup da kendisini Kürt saymayan milyonlarca insan var" diyen Kıran, "Birkaç bin Zaza Kürt'ünün de kendini Kürt olarak görmemesi doğaldır. Bu tamamen siyasi saldırılarla alakalı. Dil yapısı olarak bakıldığında aynı. Köken olarak kelimelerin neredeyse yüzde 90'ı aynı. Yani dilbilimsel açıdan bakıldığında tabii ki Zazaca, Kürtçenin bir lehçesidir" ifadelerini kullandı.

"Kürtlerin bir devleti olsaydı Beluclar, Afganlar bile Kürt olduklarını söylerdi"

Kıran'a göre eğer emperyalistler 20. yüzyılda Kürtler için bir devlet kurmuş olsalardı, bugün Zazalar Kürt mü, değil mi tartışması yanaşmazdı. Bırakın Zazaların Kürdi kimliğini, emin olun Beluclar, Peştunlar, Afganlar bile Kürt olduklarını söylerdi. 

Bütün bu unsurların en kadim siyasi teşkilatının Med İmparatorluğu olduğun aktaran Prof. Dr. Abdullah Kıran, şunları kaydetti: 

Bana göre İrani dil sınıflandırması yanlış ve siyasi bir sınıflandırmadır. Zira eski olan, Kadim olan Farsi değil Kürdidir. Farsların Med ülkesine Hazar Denizi kıyıları veya Hindistan'dan geldiği kabul ediliyor. Dışarıdan Med ülkesine göç edenler, Med'lerin dili ve siyasi teşkilatını kabul ettiler. Tarihçi Herodotus, önceleri Medlerin kölesi olan Farsların iktidarı ele geçirmesinden söz eder. Kutsal Kitap Med-Pers ifadesini kullanır.

"Zazalar Kürtlerin bir kolu"

Sosyolog ve tarihçi yazar Müfid Yüksel ise Kürtlerin "Zaza" dediklerini Zazaların ise kendilerini Kirdki diye ifade ettiklerini söyledi. 

Zazaca'nın daha çok Gorani Hawramani lehçesine yakın olduğunu dile getiren Yüksel, "Zazalar hem yaşadığı bölge itibariyle hem de Kurmançlarla iç içe olmaları, Hawramani lehçesine yakın olması, kendilerine Kırdki demeleri hasebiyle Kürtlerin bir kolu olduğunu göstermesi açısından çok önemlidir" diye konuştu.

"Eldeki belgeler Kürt olduğunu gösteriyor"

Zazaların Kürtlerin bir kolu olduğunu eldeki bilgi ve belgelerin buna işaret ettiğinin altını çizen Yüksel, "Zazaların Kürt olmadığına ilişkin iddialar son dönemlere aittir" dedi.

Zazaların Sasanilerle bağlantısını kuranların bile olduğunu hatırlatan Müfid Yüksel, "Bir kısmı eski Zazalar, Zaza kelimesinin Sasan'dan geldiğini söyleyenlerde var ama bunun için elimizde bir ispatı yok. Ayrıca Zazaların Deylemi'den geldiğini söyleyenler de bulunuyor. Fakat bu da kesin değil. Böyle bir kayıt veya belge yok. Dolayısıyla Zazaların Kürt olmadığına dair elimizde belge, kanıt hiçbir şey yok. Zazaların Kürt olduklarını söyleyebiliriz" değerlendirmesinde bulundu.

"Zazaların Kürt olmadığı söylemi tamamen siyasi"

Zazaların Kürt olduğunu söyleyenlerden biri de Nûbihar Yayınevi Genel Yayın Yönetmeni yazar Süleyman Çevik. 

Çevik de bir Zaza aslında. Zazaki ve Kurmanciyi iyi derecede biliyor. Zazaların Kürt olmadığına dair iddiaların cumhuriyetin ortalarından itibaren ortaya atıldığını vurgulayan Çevik, bunların tamamen siyasi olduğu görüşünde. 

Çevik'e göre nasıl ki bir Kırgız, Özbek, Uygur veya Türkmenler Türk ise ve o ağacın bir dalıysa Kürt ağacının dallarından biri de Zaza'dır, Kurmanç'tır, Soran'dır. Bunun aksini iddia etmek tamamen siyasi ve politiktir. 
Kürt hareketlerine bakıldığında Zazaların nüfusları oranında Kurmançlardan daha çok katıldığının görüldüğünü dile getiren Çevik, şöyle konuştu: 

Zazaların büyük bir kısmı kendilerinin Kürt olduğunu kabul ediyor. Zazaların özellikle Hawraman lehçesiyle yakın bir ilişkisi var. Dilleri çok çok benzer. Örneğin bugün Hawramanların Kürt olmadığına dair kimse bir şey söylemiyor ama Türkiye'de siyasi ve politik nedenlerden ötürü bu tartışmaya açılıyor. Zazaların büyük oranı zaten kendilerini Kürt olarak görüyor. Ancak birtakım iddiaların etkisinde kalan küçük bir kesim aksini düşünüyor olabilir.

"Amaç kafa bulandırmaktır"

İddiaların kafa bulandırmaktan başka bir amacının olmadığını vurgulayan Süleyman Çevik, "Ortaya atılan iddianın amacı ikiliği derinleştirerek kafa bulandırmaktır. Zazalar kendilerini Kürt kabul ediyor. Yazdıkları kitaplardan, Kürt meselesiyle ilgili ödedikleri bedellerden ve yaptıkları çalışmalardan bunu görüyoruz. Ayrıca şu ana kadar Zaza ve Kurmançlar arasında etnik meselelerden dolayı tek bir sorun çıkmış değil. Zazalar kendilerini farklı görmüyor. Onlar kendilerini Kürt halkının bir parçası olarak görüyor." 

IKBY'de çok ayıplanıyor

Bilindiği gibi Kürtler dünyanın birçok noktasında yaşıyor. Ancak İran, Irak, Suriye ve Türkiye'de nüfusları var. Irak Kürdistan Bölgesi'nde (IKB) "Kurmanc, Zaza veya Badinilerin Kürt olup olmadığına ilişkin soru sorulması çok ayıp karşılanıyor. 

Soranice konuşan Irak Kürtleri, bu tip ayrımlara şiddetle karşı çıkıyor. Zira onlara göre ağız ve şive farkı olsa da bunların tamamı Kürt. IKB'de de Sorani, Badini ve Hawrami ağızları dikkat çekiyor. Ama ortak ve eğitim dili Sorani kabul edildiği için herkes bunu konuşuyor.